استهلاک

اموال همیشه برای بشریت مهم بوده‌اند و هستند؛ اما اموال و دارایی‌ها همیشه به‌صورت سالم یا در یک قیمت خاصی نمی‌مانند و با گذشت زمان، آن‌ها نیز تغییر می‌یابند. درواقع دارایی‌ها در طول زمان، دستخوش کاهش ارزش از طریق فرسودگی و فرسایش می‌شوند. استهلاک، نوعی کاهش بهاست که حتی در صورت نگهداریِ مناسب کالا و استفاده صحیح از آن، رخ خواهد داد.

دارایی‌ها به دو دلیل اصلی مستهلک می‌شوند:

استهلاک طبیعی: برای مثال، هر خودرویی بر اساس مسافتی که پیموده، سایش لاستیک‌ها و سایر عوامل مربوط به استفاده از آن، ارزش خود را از دست می‌دهد.

کهنگی: دارایی‌ها وقتی با مدل‌های جدید جایگزین می‌شوند ارزش خود را از دست می‌دهند. مثلاً خودروی مدل پارسال ارزش کمتری دارد، زیرا امسال مدل جدیدی به بازار آمده است.

انواع استهلاک حسابداری به دو نوع کلی تقسیم می‌گردد:

• استهلاک به معنای عام که بیانگر تخصیص بهای تمام‌شده دارایی‌ها به دوره‌های مختلف استفاده از آن‌ها هست و به دو زیرگروه استهلاک دارایی‌های مشهود و استهلاک دارایی‌های نامشهود تقسیم می‌گردد.
• استهلاک به معنای کاهش منابع طبیعی مانند انواع معادن که درنتیجه استخراج از مقدار ذخیره آن‌ها کاسته می‌شود. وجه افتراق این دو نوع در آن است که ارزش ماشین‌آلات و تجهیزات با گذشت زمان و کاربرد اموال کاسته می‌شود درحالی‌که استهلاک منابع طبیعی با کاهش مقدار (و نه لزوماً کاهش کیفیت) آن‌ها همراه است.

عوامل سه‌گانه فیزیکی مرتباً بر دارایی‌های مشهود اثر می‌گذارند و از عمر مفید آن‌ها می‌کاهند. ولی وقوع عوامل کاربردی کمتر مورد پیدا می‌کنند. نابابی نیز ممکن است به‌این‌علت حادث شود که پیشرفت‌های فنّاوری سبب کهنه شدن ماشین‌آلات و طرز کار آن‌ها و کاهش و یا از بین رفتن تقاضا برای محصولات و خدمات گردد.

روش‌های گوناگونی جهت تعیین هزینه استهلاک وجود دارد که هر یک از این ‌روش‌ها، با استفاده از یک یا چند پارامتر مؤثر در تعیین هزینه استهلاک اقدام به محاسبه آن کرده‌اند. در محاسبه هزینه استهلاک سالانه معمولاً دو روش مستقیم و نزولی معمول‌تر می‌باشند.

اهم این روش‌ها عبارت‌اند از:

1. استهلاک خطی با توجه به ارزش قراضه (تعیین استهلاک به‌طور مستقیم)

یکی از روش‌های تعیین استهلاک است که تفاوت میان ارزش فعلی دارایی‌ها (ماشین‌آلات و ساختمان) و ارزش اسقاط آن بعد از مستهلک شدن و تقسیم ارزش باقی‌مانده بر سال‌های استفاده از دارایی، به‌طوری‌که نرخ استهلاک در هرسال مشخص شود را نشان می‌دهد. در این روش فرض بر این است که دارایی در طی عمر مفید خود به‌صورت یکنواخت مورداستفاده قرار گیرد. در این روش در همان ابتدا ارزش قراضه و لاشه دستگاه محاسبه می‌شود و از ارزش دستگاه کم و سپس عمر مفید دستگاه بر اساس آن تعیین می‌شود، از طریق تقسیم کردن این دو بر هم، هزینه استهلاک سالانه دستگاه تعیین می‌شود:

در فرمول بالا ارزش مستهلک شونده حاصل تفاضل ارزش دستگاه از ارزش قراضه آن هست؛ اما منظور از عمر مفید چیست؟

عمر مفید یا دوره بهره‌وری عبارت است از:

• مدت‌زمانی که انتظار می‌رود یک دارایی طی آن مورداستفاده واحد تجاری قرار گیرد.
• تعداد تولید یا سایر واحدهای مقداری مشابه که انتظار می‌رود در فرآیند استفاده از دارایی توسط واحد تجاری تحصیل گردد.

ازآنجاکه هر ماشین دارای یک عمر مفید است و در طول زمان به‌تدریج فرسوده و مستهلک می‌شود، بنابراین عمر مفید آن نیز مشخص و معین است. لذا، با توجه به طول عمر دارایی و نرخ استهلاک آن، می‌توان دوره بهره‌وری و عمر مفید آن را محاسبه و تعیین کرد. تعیین عمر مفید ممکن است بر اساس یکی از مقیاس‌های زیر تعیین شود:

• دوره‌هایی از زمان‌بندی مانند تعداد سال یا ماه
• جمع محصول قابل‌تولید برحسب واحد سنجش آن
• جمع ساعات کارکرد یا تعداد ساعاتی که می‌توان از دارایی بهره‌برداری کرد. ازلحاظ نظری تعیین عمر مفید به ماهیت مال و علل اصلی استهلاک آن بستگی دارد.

2. روش موازنه نزولی (استهلاک نزولی) برای محاسبه استهلاک

روشی جهت محاسبه استهلاک تجهیزات سرمایه‌ای از طریق محاسبه کاهش ارزش ماشین‌آلات با نرخی ثابت به‌طور سالانه هست. در این روش فرض بر این است که دارایی ثابت در سال‌های نخست بیش از سال‌های آخر عمر مفید خود مستهلک می‌شود. فرض کنید ارزش ماشینی ۵۰۰ واحد پولی و نرخ استهلاک معادل ۲۰ درصد در سال باشد، بنابراین در سال اول ۱۰۰ واحد پولی دستگاه مستهلک می‌شود و ارزش ماشین در سال دوم ۴۰۰ واحد پولی خواهد بود، در سال هزینه استهلاک ۸۰ واحد پولی (۴۰۰*۲۰ درصد) خواهد بود و ارزش دستگاه در شروع سال سوم ۳۲۰ واحد پولی خواهد بود و الی‌آخر.

به‌هرحال ازآنجاکه حتی پس از پایان یافتن عمر مفید دستگاه، قراضه آن نیز دارای ارزشی خواهد بود، لذا می‌بایستی ارزش اسقاط آن را نیز در محاسبه وارد کرد، برای مثال، در مثال فوق اگر فرض کنیم که ارزش اسقاط دستگاه ۵۰ واحد پولی باشد، در طول پنج سال نرخ استهلاک سالانه موردنیاز در حدود ۲۳ درصد خواهد بود. روش مذکور نرخ استهلاک و هزینه‌های آن را بالا در نظر می‌گیرد، لذا نمی‌تواند به‌درستی روند استهلاک را دنبال کند. فرمول استهلاک نزولی را می‌توان به‌طورکلی به‌صورت زیر بیان کرد:

3. روش تعیین استهلاک بر اساس جمع ارقام سال‌ها (مجموع سنوات):

در این روش، ارزش مستهلک شونده دارایی، با استفاده از ارقام سال‌های عمر مفید آن تقسیم به نسبت می‌شود. به‌طور مثال اگر عمر مفید یک دارایی را ۵ سال فرض کنیم، جمع ارقام سال‌های عمر مفید آن ۱۵ خواهد بود (۱۵₌۱+۲+۳+۴+۵) در این روش اگر استهلاک را به‌صورت نزولی محاسبه کنیم باید در سال اول ۱۵/۵ و در سال دوم ۱۵/۴ و در سال سوم ۱۵/۳ و در سال چهارم ۱۵/۲ و در سال پنجم ۱۵/۱ ارزش مستهلک شونده را به‌عنوان استهلاک در نظر بگیریم. همچنین در این روش می‌توان استهلاک را به‌صورت صعودی محاسبه کرد؛ یعنی می‌توان فرض کرد که در سال اول ۱۵/۱ و در سال دوم ۱۵/۲ و در سال‌های بعد به ترتیب ۱۵/۳ و ۱۵/۴ و ۱۵/۵ قیمت مستهلک شونده، مستهلک شود. البته روش نزولی آن بیشتر متداول است.

4. استهلاک خطی بدون توجه به ارزش قراضه (روش هزینه جایگزین یک دارایی):

مسلماً قیمت ماشین‌آلات در طول زمان تغییر خواهد کرد. روش هزینه جایگزینی تجهیزات بر این اصل استوار است که تجهیزات دارای قیمت ثابت نبوده، بلکه در طول زمان قیمت آن تغییر خواهد کرد (افزایش خواهد یافت)، درنتیجه در هر دوره زمانی مشخص از عمر ماشین، می‌باید قیمت آن، با توجه به نرخ‌های روز مورد ارزیابی قرار گیرد. روش مذکور در تعیین هزینه استهلاک متضاد روش تعیین هزینه گذشته استهلاک است که در آن هزینه اولیه پرداختی در تأمین کالای سرمایه‌ای تا به آخر حفظ می‌شود، بدون آنکه مورد ارزیابی قرار گیرد. به‌عبارت‌دیگر، در محاسبه هزینه استهلاک بر اساس این روش، فرض می‌شود که قیمت یا ارزش ماشین‌آلات تا پایان عمر آن، ثابت است، پس هزینه‌های سالانه استهلاک آن یکسان خواهد بود.

5. روش تعیین استهلاک بر اساس درصدی از درآمد:

یکی دیگر از روش‌های تعیین استهلاک که در محاسبات کامفار لحاظ نشده است، ایجاد ارتباط مستقیم بین درآمد موسسه با هزینه استهلاک ماشین‌آلات، تجهیزات و دیگر دارایی‌های موسسه مذکور است. بدین ترتیب همراه با استفاده از تأسیسات در سال‌های رونق، درآمدهای شرکت نیز افزایش می‌یابد و برعکس در زمان رکود با کاهش استفاده از تأسیسات و تجهیزات و کاهش درآمد مؤسسات، هزینه استهلاک نیز کاهش می‌یابد.

ازنقطه‌نظر اقتصادی باید بیان کرد که تفاوت عمده‌ای بین استهلاک ماشین‌آلات و کهنگی ماشین‌آلات وجود دارد. استهلاک عبارت است از کاهش ارزش واقعی یک دارایی در طول زمان، درحالی‌که کهنگی درنتیجه پیشرفت فنّاوری و یا دلایل اقتصادی صورت می‌گیرد، مثلاً یک کالای سرمایه‌ای در مقابل کالاهای سرمایه‌ای جدید با بازدهی بیشتر که کار مشابهی را انجام می‌دهد، کهنه و قدیمی به نظر می‌رسد. برخی از کالاهای سرمایه‌ای قبل از آنکه کاملاً مستهلک شوند، ممکن است کهنه محسوب شوند و از جریان تولید خارج شوند، در این حالت هزینه‌های استهلاک باقی‌مانده، به‌طور کامل از سال تعویض آن با ماشین‌آلات جدیدتر در ترازنامه شرکت وارد می‌شود. در برخی از موارد نمی‌توان با دقت نرخ استهلاک ماشین‌آلات را تعیین کرد، به‌ویژه، در ماشین‌آلاتی که تولیداتشان بستگی تام به شرایط بازار دارد؛ در صورت رونق بازار، استفاده از ماشین‌آلات شدت می‌گیرد و استهلاک تشدید می‌شود و در صورت رکود بازار، استفاده از ماشین‌آلات کاهش می‌یابد و درنتیجه نرخ استهلاک کاهش می‌یابد، مانند اکثر کالاهای فصلی. در این موارد عمر دارایی بسیار کوتاه است.

مطالب فوق برگزفته از کتاب راهنمای جامع و کاربردی نرم افزار کامفار، تالیف اینجانب می باشد.